Истори
Чăвашсем Тăвай тăрăхне Хусан хунлăхĕ вăхăтĕнче (XV ĕмĕр) анчах килсе çитнĕ. Хăшĕсем Хусан çумĕнчен Атăл урлă каçса, хăшĕсем Сĕве юханшывĕн хĕрринчен Кĕтне тăрăх хăпарса пирĕн тăрăхра тĕпленме тытăннă. Октябрь революцийĕччен Тăвай тăрăхĕн çĕрĕсем Хусан кĕпернин Çĕрпӳ уесĕн Тăвай вулăсне кĕнĕ. 1710_1713 çулсенче пирĕн Тимеш (Тăвай) Сĕве уесне кĕни паллă. Ун чухне Чăваш Енĕн паянхи çĕрĕсем Хусан тата Чулхула кĕпернисен йышĕнче пулнă.
1920 çулхи çĕртме уйăхĕн 24-мĕшĕнче Совет правительствин йышăнăвĕпе чăваш халăхне автономи параççĕ, çапла майпа Чăваш автономи облаçĕ йĕркеленет. 1925 çулта вăл Чăваш АССРĕ пулса тăрать. Тăвай ялĕ ун чухне Çĕрпӳ уесчĕн Тăвай вулăсне кĕнĕ-ха ĕнтĕ. Анчах та пирĕн тăрăхри чылай ял (Кĕрше, Мучар, Киччĕ, Амалăх, Вăтаяль, Кармал, Тĕмер, Чутей тата Çĕнĕ Ишпуç) вăл тапхăрта Кивĕ Терпит вулăсĕн пайĕ шутланнă, 1925 çултанпа вулăс центрĕ Тĕмере куçнă.
Чăвашсен автономиллĕ облаçĕ 1929 çулхи кăрлач уйăхĕччен уйрăм пулнă, унтан Горьки тăрăхне кĕнĕ. 1936 çулчченех çак лару-тăру ылмашман. Анчах та вулăссен тытăмĕнче улшăнусем пулса иртнĕ, 1927 çулта районсем й.ркеленеççĕ. Пирĕн Тăвай тăрăхĕнчи 22 ял Канаш районне, 10 ял Вăрмар районне кĕнĕ.
1935 çулта вара пысăк районсене пĕчĕклетес тĕллевпе Чăваш АССРĕнче хушма çичĕ тăрăх йĕркелеççĕ, вĕсенчен пĕри, шăп та, Тăвай тăрăхĕ пулать те. Хальхи ялсемсĕр пуçне, пирĕн района ун чухне Хучел тата Микушка кĕнĕ пулнă. 1952 çулта вĕсем Канаш тăрăхне кĕреççĕ, çапла майпа пирĕн районта 31 ял юлать. 1962 çулта Тăвай çĕрĕсене каллех Канашпа Вăрмар хушшинче пайлаççĕ, анчах та ку лару-тăру 1965 çулта каллех пăрахăçланать. Унтанпа район тытăмĕ урăх улшăнман.
Çакна та палăртмалла, 1935 çулччен Тăвай тăрăхĕнче промышленноç пулманпа пĕрех. Анчах та хăш-пĕр ялта коллективизацичченех вырăнти производство аван ĕçленĕ. Вăтаялĕнче пурăнакансем, тĕслĕхрен, сĕм авалтан чăпта çапас енĕпе уйрăлса тăнă. Колхозсен тапхăрĕнче ку ялта Ворошилов ячĕллĕ ĕç эртелĕ йĕркеленнĕ. Кунта туса кăларнă чăптапа Чăваш АССРĕнче пулă промышленноçĕнче, ГЭС тунă çĕрте анлă усă курнă.
Халĕ сире тĕрлĕ тапхăрта район ертӳçи пулнă çынсем пирки аса илтерес килет:
1. Семен Иванович Иванов (1935_ 1938 ç.ç.);
2. София Ефимовна Родионова (1938_1939 ç.ç.);
3. Петр Николаевич Биктимиров (1939_1940 ç.ç.);
4. С. Федоров (1940 ç.);
5. Иван Никандрович Широв (1943_ 1945 ç.ç.);
6. Григорий Алексеевич Ишмуратов (1945_1946 ç.ç.);
7. Михаил Павлович Павлов (1946_ 1955 ç.ç.);
8. Яким Никифорович Лодин (1957_ 1961 ç.ç.);
9. Егор Васильевич Роштов (1961_ 1962 ç.ç.);
10. Петр Александрович Журавлев (1962 ç.);
11. Василий Архипович Козлов (1965_ 1979 ç.ç.);
12. Михаил Семенович Терентьев (1979_1986 ç.ç.);
13. Геннадий Филиппович Филиппов (1986_1992 ç.ç.);
14. Иван Егорович Дмитриев (1992_ 2000 ç.ç.);
15. Анатолий Васильевич Данилов (2000_2005 ç.ç.)
16.Николай Ильич Иванов (2005_2010 ç.ç.)
17. Юрий Егорович Васильев (2010_
2012 ç.ç.);
18. Владимир Алексеевич Ванерке (2012_2020 ç.ç.);
19. Владимир Борисович Михайлов (2020_2023 ç.ç.);
20. Олег Анатольевич Ломоносов (2023 _ хальхи вăхăт).
Географи
Паянхи кун Тăвай тăрăхĕ Чăваш Республикин варрин хĕвелтухăçри пайĕ шутланать. Çурçĕртен кăнтăралла 34 çухрăм, тухăçран анăçалла 27 çухрăм вăрăмăш, формипе Чăваш Республики евĕрлех шутланать. Лаптăкĕ ытлашши пысăках мар ĕнтĕ _ пурĕ те 52,2 пин гектар. Округра 10 территори уйрăмĕ, 31 ял.
Тăвай çĕрĕ географи тĕлĕшĕнчен питĕ кăсăклă, мĕншĕн тесен пирĕн питĕ нумай çырма-çатра, çавна пула сăрт-туллă пекех туйăнать. Округри чи çӳллĕ вырăн Çĕнĕ Пуянкасси çумĕнче, вăл тинĕс шайĕнчен 220,5 метр çӳллĕрех. Чи айлăмлă вырăн вара Тăвай тăрăхĕн кăнтăр-хĕвелтухăç енче, Кĕтне хĕрринче. Вăл тинĕс шайĕнчен 60 метр анчах çӳллĕрех. Тăвай çĕрĕ хĕвеланăç енчен хĕвелтухăç еннелле тайăннă темелле. Çакă Кĕтнепе çыхăннă. Округри мĕнпур юханшыв Кĕтнене юхса кĕрет.
Çанталăк
Тăвай тăрăхĕнчи çанталăк вăтам континенталлă Атăл çумĕнчи юманлăхсен климачĕ шутланать. Эппин, пирĕн патра нӳрĕкĕ те, сулхăнлăхĕ те вăтам шайра тытăнса тăрать. Çакă тĕп ял хуçалăх культурисене туса илме май паракан çанталăк шутланать ĕнтĕ.
Чи сивĕ уйăхсен шутне кăрлачпа нарăс, чи ăшшисем вара çĕртме, утă тата çурла кĕреççĕ. Хĕллехи чи сивĕ температура 44 градус пулнă, çуллахи чи ăшши вара _ 37. Çакă пирĕн тăрăхра континенталлă климат пулнине туллин çирĕплетет.
Ăшă тапхăрта 312 мм çумăр, сивĕ тапхăрта 125 мм юр çăвать. Çуллахи шалкăм çумăрсен пысăк пайĕ çĕре сăрхăнса ĕлкĕреймест, çавăнпа та çырмасем тăрăх юхса каять. Юр чӳк уйăхĕн вĕçĕнчен пуçласа раштав варриччен ларма та, лармасан та пултарать. Ака уйăхĕн варринче ирĕлсе пĕтет. Уйсенче юр сахалтан та 150 талăк выртни паллă. Тăпра пĕр метр таран шăнма пултарать.
Тăвай тăрăхĕнчи çилсем чылай чухне хĕвеланăç тата кăнтăр енчен вĕреççĕ. Вĕсем нӳрĕклĕ шутланаççĕ, çанталăка çемçетеççĕ. Пирĕн тăрăхра çурçĕр енчен вĕрекен типĕ, сивĕ çил питĕ сайра тĕл пулать.
Тăпра
Тăвай тăрăхĕн çĕрĕсене, тăприне кура, хĕвелтухăçри Кĕçĕн Çавал шывĕ çумĕнчи района кĕртеççĕ. Вĕсем тĕрлĕ енлĕ пулнине те палăртмалла. Пирĕн округра виçĕ тĕрлĕ вăрман тăпри тĕл пулать: сăрă, çутă сăрă тата тĕттĕм сăрă. Кĕтне, Вăта тата Эл шывĕсем çумĕнче вара çерем тăпри те пулкалать. Пирĕн енчи пĕтĕм çĕр тăмлă.
Çырма-çатраллă тăрăх пулнăран, пирĕн округра çĕр питĕ вăйлă çийĕннĕ пулнă. Совет Союзĕ вăхăтĕнче кашни колхозах вăрман лартса çырсене, тăвайккисене çирĕплетсе тухнă. Çавна май шывпа çиле пула çĕр çийĕнни самай чакнине палăртмалла. Вăл вăхăтра лартса хăварнă катасем паянхи кун та Тăвай тăрăхĕн уй-хирĕсене илем кӳрсе тăраççĕ.
Юханшывсем
Ку енĕпе пăхас пулсан, Тăвай çĕрĕ калама çук пуян. Округ пысăках мар пулин те, юханшывĕсем çителĕклĕ-ха пирĕн. Чи паллисем: Кĕтне, Вăта, Эл, Тăм, Нишер тата Сăхăт. Унсăр пуçне вĕсене тăрантарса тăракан пĕчĕк-пĕчĕк çырмасем те пур. Пирĕн округри пĕтĕм юханшыв Кĕтнене кĕрет, вăл вара тӳрех Сĕвене каять. Вăтапа Кĕтнесĕр пуçне, ытти мĕнпур шыв-шур хамăр районтах пуçланать.
Кĕтне çулĕ вăрăм та пуян. Вăл Йĕпреç тăрăхĕнче тапса тухать те Сĕве таранах юхса выртать. Тăвай çĕрĕнче вăл 33 çухрăм анчах, шăп Тутарстан чиккинче юхать. Тăвай тăрăхĕнче вăл 10-15 метр сарлакăш, 1-2 метр тарăнăш пулкалать, ейӳ тапхăрĕнче вара 1 çухрăма çитиччен сарăлма пултарать. Тĕпĕ хăйăрлă, вырăн-вырăнпа вак чуллă.
Вăта вара Канаш тăрăхĕнче вăй илет. Пирĕн округра унăн вăрăмăшĕ 18,5 çухрăм. Сарлака мар, тарăн мар. ,лĕк ун çинче çичĕ шыв арманĕ пулни паллă.
Эл шывĕ Вăтана юхса кĕрет. Вăл Вăрмар тăрăхне кĕрекен Энĕшпуç патĕнче пуçланать. Эл çинче вун икĕ шыварманĕ пулнă. Ăна Тăм тата Тăрмăш шывĕсем тăрантарса тăраççĕ.
Кăсăклă фактсем тенĕрен, 1947 _1950 çулсенче Амалăхри тата Чутейри çĕр ĕçченĕсем Кĕтне шывĕ çинче гидроэлектростанци тунă пулнă. Анчах унăн хăвачĕ 80 киловатт-сехет кирли çинче 47 анчах пулнă. 1949-1952 çулсенче вара Кĕтне çинче тепĕр ГЭС та тунă. Октябрь гидроэлектростанцине урăхла «Туслăх ГЭСĕ» тенĕ. 1966 çулчченех вăл Тенеялĕнчи, Тушкилпе Ямпулатри хуçалăхсене тата Тутарстанри темиçе колхоза токпа туллин тивĕçтерсе тăнă.
Вăрмансем
Чăвашсем куçса киличчен (XV ĕмĕрччен) Тăвай тăрăхĕ тĕпĕ-йĕрĕпе вăрманлă пулнă. Çĕр ĕçне пула вĕсен пысăк пайне касса çунтарнă ĕнтĕ. 1858 çулта кăна-ха, шутласан, хресченсем валли 1192,3 га вăрман пулнă. 25 çул каялла вĕсенчен 398 гектарĕ анчах юлнă. Унсăр пуçне патшалăх упракан вăрман та пур. 2000 çулта вăл 12 пин ытла гектар пулнине каламалла.
Округăн кăнтăр тата çурçĕр пайĕнче вăрман йышлă. Ытти вырăнта та пур, анчах сайрарах ĕнтĕ. Пирĕн вăрмансенче хыр, чăрăш тата юман ытларах тĕл пулать. Хутăш вăрмансенче юмансемсĕр пуçне хурăн, ăвăс, çăка, вĕрене, йĕлме ӳсет. Шĕшкĕпе сăвăс йывăççи те йышлă ӳснĕрен сĕтел-пукан тума меллĕ пулнине калас пулать.
Тăвай тăрăхĕнчи вăрмансене патшалăх тимлĕхне пĕрремĕш хутчен 1861 çулта анчах илнĕ. Ун чухне округ талккăшĕнче тăватă хăйнеевĕрлĕ хуçалăх йĕркеленĕ: Тăвай, Элпуç, Тăрмăш тата Тушкил таврашĕнче. 1993 çулта Тăвайри вăрман управленийĕ, 1994 çулта вара Тăвай вăрман хуçалăхĕ йĕркеленнĕ.
Алексей ЭЛТИЯР
