Урамра çутă та илемлĕ хĕллехи кун. Тăвай ялĕнче вырнаçнă хĕрлĕ çăлтăрлă палăк умĕнче тăратăп. Стенд çинче икĕ рет вăрăм список: вăрçăран таврăнайманнисен тата çĕнтерÿпе тăван яла таврăннисен ячĕсем. Алфавит тăрăх шыратăп:
Кузьмин Г.К.
Кузьмин И.К.
Михайлов К.М.
Палланă хушаматсем — манăн аслă икĕ пичче, асатте. Ячĕсене, ашшĕ ячĕсене, шел, çырса палăртман. Вăрçă витĕр тухнă ăру. Вăрçă витĕр тухнă паттăр салтаксем!
Манăн асатте Кузьма Михайлович Михайлов, Тăвай ялĕнчи авалхи паллă йăхран. Вăл 1895 çулхи ноябрĕн 14-мĕшĕнче çуралнă. Ачалăхĕ, çамрăклăхĕ, ватлăхĕ тăван ялта иртнĕ. 94 çул пурăннă (14.11.1895—03.03.1989 ç.ç.). К.Михайлов 1921 çулта авланнă, арăмĕ Марфа Семеновна Семенова (1899—1948 ç.ç.) Тăвай ялĕнченех пулнă. Çемьере ултă ывăл ÿснĕ (Иван, Герман, Алексей, Виталий, Григорий, Геннадий). Мирлĕ пурнăçа вăрçă аркатать, шухăшсене, ĕмĕтсене улăштарать. Пĕр тĕллев — Тăван çĕршыва тăшманран хÿтĕлесси.
Асатте фронта 1941 çулхи сентябрь уйăхĕнче тухса кайнă. Пĕрремĕш тĕнче тата Граждан вăрçинче пиçĕх- нĕ салтак ун чухне 45 çулта пулнă. Кузьма Михайлов хĕрлĕ армеец саперсен уйрăм корпусĕн 918-мĕш батальонĕнче, Центральнăй, Калинински, I Украина фрончĕсенче çапăçнă. «Паттăрлăхшăн» медале, Аслă Отечественнăй вăрçă орденне, пилĕк медале тивĕçнĕ. Европăри нумай хулана нимĕçсенчен ирĕке кăларма хутшăннă. Çавăн çинчен тата темиçе медальпе палăртни те пĕлтерет. Тĕслĕхрен, «Прагăна ирĕке кăларнăшăн». Çĕнтерĕве Кенигсберг хулинче кĕтсе илнĕ. 1945 çулхи çу уйăхĕн 18-мĕшĕнче Совет çарĕн ретĕнчен киле таврăнать.
«За отвагу» («Хастарлăхшăн») медаль пама хатĕрленĕ документран:
«Красноармеец Михайлов на фронтах Отечественной войны с 6.10.1941 года (призван с 1.09.1941 г.). Участник боев на Центральном, Калининском и I Украинском фронтах. В батальоне тов. Михайлов с 6.03.1944 г. За данный период времени проявил себя как активный и исполнительный воин Красной армии. Достоин правительственной награды — медали «За отвагу».
18 мая 1945 г. Командир отделения корпусного саперного батальона Унтербергер».
Ашшĕпе пĕрлех алла хĕç-пăшал тытса аслă ывăлĕсем, Иванпа Герман, тăшмана хирĕç çапăçнă.
Иван Кузьмин (1922— 1978 ç.ç.) Тăхăр класс пĕтерсе Улатăр хулинчи учительсен техникумне вĕренме кĕнĕ, 1939—1942 çулсенче Канаш районĕн-чи Мокринчи 7 çул вĕренмелли шкулта ĕçленĕ. Çапла вара, Иван Кузьмич пирĕн вĕренте-кен династийĕн- че пĕрремĕш пулнă. 1942 çулхи февраль уйăхĕнчен Хĕрлĕ çар ретне тăнă. Ленинградри Хĕрлĕ ялавлă артиллери училищинчен вĕренсе тухнă. Ижевск хулине куçарнă училище çав вăхăтра кĕскетнĕ программăпа вĕрентме пултарнă. «Техник-артиллерист» специальноçне илет çамрăк салтак.
1942 çулхи май уйăхĕнче И.Кузьмин присяга панă хыççăн иккĕмĕш Украина тата Иккĕмĕш Беларуç фрончĕсенче çапăçать. Малтанах Курск пĕккинче паттăрлăх кăтартать. К.К.Рокоссовский маршал-полководец алă тытса салтаксене тав тунă.
Киев, Харьков, Дне-пропетровск, Кировоград, Кишинев хулисене илнĕ, Прибалтика тăрăхĕнчи нумай ялпа хулана тăшманран хăтарнă.
Награда илме тăратнă икĕ приказран:
«Кузьмин И., техник-лейтенант, награжден медалью «За боевые заслуги». Отремонтировал 6 пушек, 45Ÿмм, выведенных из строя в боях, затем 2-х 50Ÿмм. В боях вместе с расчетом участвовал в отражении атаки противника и из личного оружия уничтожил фашистов. За образцовое выполнение боевых заданий командования достоин награды «За боевые заслуги».
23.12.1943 г. Подполковник Гужна,
командир полка».
«Старший техник-лейтенант Кузьмин И. представлен к награждению орденом Отечественной войны 2-й степени.
В период боевых действий полка в Белоруссии, Латвии, Литве и Восточной Пруссии тов. Кузьмин неоднократно ремонтировал материальную часть непосредственно на поле боя.
13.05.1945 г. Подполковник Гужна».
1948 çулта паттăр фронтовик кăкăр тулли наградăпа киле таврăнать.
Паллă çар наградисем: Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ, «Çапăçури паллă ĕçсемшĕн», «Кенигсберга илнĕшĕн», «Германие çĕнтернĕшĕн».
Вăрçă хыççăн 1948—1950 çулсенче Тăвай шкулĕнче военрукра ĕçлет. Унтан икĕ çул Элпуç шкулĕнче математика вĕрентет. 1952 çулта тепĕр хут мобилизаципе çара таврăнать. 1957 çулччен Горький облаçĕнчи Дзержинск хулинче службăра тăрать. Артиллери капитанĕ званийĕ илет. Отставкăна тухса 1958 çулта культура пайĕн заведующийĕнче ĕçлет. Унтан Енĕш Нăрваш шкулĕнче военрукра, Кушкă ялĕнчи шкулта математика учителĕн- че вăй хурать.
1965 çулта заочно майпа Чăваш патшалăх пединститутри физика факультетне пĕтерет.
Герман Кузьмин (1924— 1977 ç.ç.) Чăваш Республикинчи Улатăр хулинче уçнă летчиксен шкулне пĕтерсе 1943 çул пуçламăшĕн-че вăрçа кĕ-нĕ, çĕнтерĕве фронтра кĕтсе илнĕ. Çамрăклах вăл вăрçă хурне курнă, сахал мар çывăх туссене çухатнă. Шел, халлĕ- хе манăн Герман пичче çинчен анлă материал çукпа пĕрех, шырава маларах пуçламалла пулнă.
Тула облаçĕнчи Белев хулинче пурăннă вăл. Тăвансемпе çыхăну тытатпăр, шанатăп, вăрăм вăрçă çулĕн йĕрне тупăпăр. Халлĕхе фронтра ÿкер- нĕ темиçе фото тупăнчĕç. Çар билетне шыратпăр.
Тăвансен инçетри фронтран килнĕ çырăвĕсем сыхланса юлман. Салтаксене килтен мĕнле адреспа хыпар яма пултарнă? Пĕр вырăнтан тепĕр вырăна куçарсах пынă. Мĕн хыпарĕ пĕлтерме пулать? «Эпĕ сывă, салам пурне те, çапăçатпăр кунсерен. Кĕтĕр таврăнасса». Пĕчĕк кăранташ таткипе çак сăмахсем çеç кĕскен çырăннă çÿхе хут çине.
Вăрçă вĕçленес умĕн фронтран асаттерен посылка килни çинчен калатчĕç. Хура сăран ăшă нимĕç шинелĕ ярса панă. Вăрăм, ура тупанĕ таран. Кайран касса кĕскетме тивнĕ. Пуçа тăхăнмалли калпак та ывăлĕсене килĕшнĕ. Анчах пĕр япала çеç вăтантарнă: урама «трофей» тăхăнса тухнă ачасене: «Нимĕç! Нимĕç!»— тенĕ.
Салтак арăмĕ, ачисем çывăх çынсем вăрçăран таврăнассине тем пек кĕтнĕ. Турăш умне тăрса тутапа шăппăн кĕл туса салтаксене чĕрĕ хăварма пулăшма ыйтнă.Тылри ял халăхĕ нумай хура-шур курнă.
Фронтра чăвашĕ, тутарĕ, вырăсĕ е ытти наци салтакĕсем — пĕрле атакăна çĕкленнĕ, пĕр-пĕрне çапăçура хăтарса хăварнă. Миçе кун, эрне, уйăх, çул иртнĕ... Салтак чăтнă, ĕненнĕ — çĕнтерÿ пулатех. Татăкран çĕленĕ хутаçран махорка çавăрса пирус туртса янă, кăшт каннă вăхăтра шухăшсем чи çывăх çынсем çинчен пулнă. Мĕнле пурăнаççĕ-ши ачасем, юратнă арăм, тăвансем? Отпуск илсе кайса çÿ- ремен, госпитале лексен çеç тăванĕ- семпе тĕл пулма май пулнă. Ялта ÿс- нĕ арçынсен сывлăхĕ çирĕпрех пулнă, вăй кирлĕ-çке çапăçу хирĕнче. Пĕр чир те çыпăçман асаттене. Сапер ĕçĕ — чи хăрушши. Малта тăшман, хăй хыççăн минăсем хăварнă уй-хирсенче. Тасатса пымасăр малалла кайма май çук.
1945 çул, май уйăхĕ. Çĕнтерÿ салтакĕсем киле таврăнчĕç. Пур çĕрте те юхăннă хуçалăхсем, колхозсем те ячĕшĕн кăна. Мĕнле-ха капла? Ялта тунсăх куçлă аннесем, тăлăх ÿсекен ачасем. Савăнăçĕ пит сахал. Тăшманпа çапăçса пуçне хунă ял-йыш нумай иккен. Вăй пуçтарса, салтаксем каллех ĕçе тытăнаççĕ. Урăхла кĕрешÿ пуçланать — мирлĕ пурнăçа тĕреклесе, сыхласа хăвармалла.
Вăрçа хутшăннă салтаксене ветерансем тетпĕр. Тĕлĕнмеллле, вĕсен тем пек ватлăхра та тăнĕсем çирĕп пулнă. Полк ячĕсене, номерĕсене, командир хушамачĕсене, фронтри пĕчĕк е пысăк юнлă çапăçусем ăçта пулнине астуса юлма пултарнă. Вĕсем кун кĕнеки çырса пыман, карттă ал айĕнче пулман. Астуса юлнă. Асатте шкул ачисемпе тĕл пулнă, вĕсене çар мухтавĕн страницисемпе паллаштарнă. Вырăслах питĕ лайăх каласа кăтартатчĕ. Хăйĕнпе нихăçан та мухтанман.
Тăвай ялĕнче «40 лет Победы» урам пур. Çуртсене, паллах, колхоз çав çулсенче лартнă. Урам ятне тĕрĕс суйласа ят панă.
Хапхасем çинче Хĕрлĕ çăлтăрсем ÿкер- се, кайран асăну хăмисем вырнаçтарса хунине пурте курнă пулĕ: «Здесь живет ветеран Великой Отечественной войны». Халĕ ĕнтĕ вĕсене илсе пуçтарса хунă е çухатнă. Вăрçă ветеранĕсем юлманпа пĕрех. Ленин урамĕн- чи пĕр çурт хапхи çинче çĕнетнĕ паллă пур: «Здесь проживал участник Великой Отечественной войны» (эпĕ пĕлнĕ тăрăх Прокопьев В.Н.). Ачисемпе мăнукĕсем çĕнетнĕ-ши? Питĕ лайăх тĕслĕх — пĕр салтак ятне те манмалла мар. Вĕсен ячĕсем вилĕм- сĕр.
Паттăр салтаксем! Пуçăмăрсене таятпăр сирĕн умăрта пире мирлĕ тÿпе парнеленĕшĕн!
Надежда ЕВДОКИМОВА
(Михайлова),
Тăвай ялĕ
