Хаяр вăрçă вĕçленнĕренпе 80 çул çитнĕ май, çав хăрушă та йывăр вăхăтсем каллех аса килеççех çав.
1942 çулхи январь уйăхĕ. Çĕршывра çур çул ытла вăрçă кĕрлет. Пирĕн киле хамăр тăвансем, ял çыннисем йышлă пухăннă. Пÿртре маччаран çакнă сăпкара пирĕн кĕçĕн йăмăк, икĕ уйăхри Валя ярăнса выртать. Анне кăмака умĕнче кăштăртатать. Эпир, пĕчĕккисем, кăмака çинче, ăна-кăна нимĕн те ăнланманскерсем тĕрткелешсе ларатпăр, юрлам пек те тукалатпăр. Пирĕн аттене Никифор Ефимова вăрçа ăсатма пухăннă çынсем. Вăл 1897 çулта çуралнă. 1918 çулта ăна Хĕрлĕ Çара илсе кайнă. Граждан вăрçин вутĕнчех пулса курнă вăл. Пÿр-три çынсем йĕреççĕ, вăрçа ылханса калаçаççĕ. Çапла ăсатнă эпир аттене хаяр вăрçăна.
Аттерен эпир тăватă çыру илнĕ. «Халлĕхе кăштах вĕрентеççĕ-ха, часах çапăçусене кĕмелле пулать»,- тесе çырнă вăл вĕсенче кĕскен кăна. Пил- лĕкмĕш çыру вара аттерен хăйĕнчен мар, хăрушă хыпарли пулнă. Çапăçура йывăр аманнă хыççăн госпитальте вилни çинчен пĕлтернĕ унта. Çапла эпир аннепе пĕрле çичĕ ача тăлăха тăрса юлнă. Чи асли Михаил 16-ра пулнă.
Вăрçă çулĕсене чăтса ирттерни çинчен çырмастăп. Вĕсем мĕнле пулни сăмахсемсĕрех паллă.
1945 çулхи майăн 9-мĕшĕ. Çуркуннехи хĕвеллĕ уяр çанталăклă кун. Ирхине ирех Канашри ВРЗ завочĕ гудок кăшкăртма пуçларĕ. Кашни кун рабочисене ĕçе чĕнекенни мар ку, вăраха пычĕ, пĕр сехете яхăнах кĕрлерĕ заводăн мăнаçлă сасси. Часах урамра: «Вăрçă чарăннă-ă-ă!! Эпир çĕнтернĕ-ĕ-ĕ!! Ура-а!»- кăшкăрма пуçларĕç. Пирĕн анне лупас айĕнче выльăхсем патĕнче ĕçленĕ. Завод мĕншĕн кăшкăртнине питĕ лайăх ăнланнă вăл. Эпир аттене ăсатнă чух сăпкара выртнă Валя йăмăкпа пÿрт- ре кантăкран пăхкаласа ларатпăр, пичче-аппасем шкула кайнă. Анне пÿрте кĕчĕ те чăлана кĕрсе пытанса ларчĕ. Нумай вăхăт хушши пире кăтартмасăр йĕрсе хÿхлетсе ларчĕ. Питĕ хĕрхенес килчĕ ăна çавăн чухне. Аттене ăсатнă кун та ун пекех татăлса хурланса йĕмен вăл. Калама çук йывăр пулнă ĕнтĕ ăна çав кунхине. Анне çирĕп кăмăллă çын пулнă. Пурнăç питĕ йывăр, хуйхă-суйхă пысăк пулсан та куççÿль тăкса пире хурлантарман вăл.
Вăрçă çĕнтерÿпе вĕçленни, паллах, пурне те савăнтарнă. Анчах нуши-терчĕсем пачах та пĕтмен-ха. Ялта та, хулара та юхăнчăк, чухăнлăх хуçаланать. Çынсен тумтирĕсем çĕтĕк, выçăллă-тутăллă пурăнаççĕ. Çав вăхăтра ял çыннисен пурнăçĕ колхоз мĕнле пулнинчен нумай килнĕ. «Красная Чувашия» колхоз вăрçăччен тĕреклĕ аталаннă хуçалăх пулнă, чылай тухăçлă тырпул туса илнĕ, фермăсем те тупăшлă ĕçленĕ. Колхозниксене ĕçленĕшĕн çулсеренех тырă çителĕклĕ валеçсе панă, укçан та тÿленĕ. Кашни килтех тырă çителĕклĕ пулнă. Ял çыннисем вăрçă çулĕсенче те çăкăртан аптăрасах кайман. Анчах вăрçă вăхăтĕнче колхоз хытă хавшанă, тырă запасĕсем пĕтсе çитнĕ, выльăхсен йышĕ чакнă, лашасем питĕ ырханланса юлнă, ĕçлейми пулнă. Çитменнине 1946 çулта çулла çăвĕ-пех питĕ шăрăх та типĕ çанталăк тăнă, çумăр пачах та çуман. Калчасем ÿссе çитĕнеймесĕрех типсе ларнă. Тырă питĕ сахал, акнă вăрлăхран та кăшт ытларах çеç пухса илнĕ. Çав çулне колхозниксене ĕçленĕшĕн тырă пачах та валесе паман. Яла «выçлăх çулĕ» çитнĕ. Вăрçă умĕн илнĕ тырăсем пурин те пĕтсе çитнĕ. Çăкăр пĕçерме çăнăх çук. Çынсем мăян тата тĕрлĕ курăксене типĕтсе авăртнă çăнăха тюрккапа хырса вĕтетнĕ çĕрулмипе хутăштарса пĕçернĕ. Юсман çикелесе пурăнса чăтса ирттернĕ выçлăха.
1947 çулта эпир, 7-8 çул тултарнă ачасем, шкула çÿреме пуçларăмăр. Йышлăнччĕ, пĕрремĕш классемех виççĕ пулнă, кашнинче - 30 ача. Ытти классем те тулли. Пурĕ 700 ытла ача вĕреннĕ Нăрваш шкулĕнче. Пурте «вăрçă ачисем». Пурте çĕтĕк-çатăк, саплăклă кĕпе-йĕм, кивĕ пиншак тăхăннă, урасене çăпата сырнă е кивелнĕ калуш тăхăннă. Пире, Кайри кас ачисене, Хучель хĕрĕ Татьяна Денисовна вĕрентетчĕ. Питĕ сăпайлă, ырă кăмăллă, çепĕç чĕлхеллĕ учительницăччĕ вăл. Аннене юратнă пек юратнă эпир ăна. Хăй те хĕрхенетчĕ пире, ачашлатчĕ. Темле йывăр пулсан та тăрăшса вĕренмелли çинчен ăнлантаратчĕ. Пурнăçĕ йывăрччĕ ĕнтĕ, чăнах та. Ачасем час-часах: «Манăн питĕ хырăм выçрĕ-ĕ, киле ярăр-ха мана-а»,- тесе йĕрсе ыйтасси те пулнă.
Пĕчĕк ачана нумаях кирлĕ мар, хырăмĕ тутă пулсан, шарламасть вăл. Шкула кайма пуçласан кĕнекесем, çырмалли хатĕрсем кирлĕ, тумтирĕ те аванрах пулмалла. Вĕсене валли укçа кирлĕ. Колхоз ĕçленĕшĕн укçа тÿлемест, кăштах тырă панипех çырлахтарать. Яланах укçа çукки нушалантарнă. Ял хуларан инçех марри телей пулнă пирĕншĕн. Канашра пысăк завод. ВРЗра рабочисем йышлă ĕçленĕ. Çуллахи вăхăтра унта сĕт сутма кайса кăштах укçа тукаланă эпир. Сĕт укçипе киле валли çăкăр илсе килмелле пулнă-ха пирĕн. Çапах та хамăр валли те пĕрер тенкĕ хăваркаланă. Пĕр тенкĕ укçа та питĕ хаклă пулнă пирĕншĕн. Сĕт сутма каясси те çăмăлах мар. Унта ирхине питĕ ир тăрса, рабочисем ĕçе кайиччен çитмелле, 15 çухрăма çурран утмалла. Анчах пит тараватах йышăнмастчĕç çав пире хула майрисем. Сĕтне йÿнĕрехпе илесшĕнччĕ, «деревенскисене» çăкăр памалла мар, тесе кÿрентеретчĕç.
Çулсем иртеççĕ. 1957çулта ялти шкултан вĕренсе тухса аттестат илтĕмĕр. Ачасем малалла вĕренме каяс ĕмĕтлĕ. Анчах ку вăхăтра вăрçă вĕçленни 12 çул иртнĕ пулсан та, пурнăç йывăрччĕ, çынсем чухăн пурăнаççĕ. Вĕренме кайсан мĕнле пурăнасси хытă шухăшлаттарать. Ăçта, мĕн çисе, тăхăнса пурăнмалла/ Килти чухăнлăха пула вĕренме каяймарăм, колхозра ĕçлесе пурăнма ялах юлтăм. Тепĕр çулхине юлташсем мана Совет Çарне ăсатрĕç. Виçĕ çул Инçет Хĕвелтухăçĕнче салтак службинче пултăм.
1961 çулта служба вĕçленсен яла таврăнтăм. Виçĕ çул хушшинче ял сăн-сăпачĕ лайăх еннелле çĕнелсе улшăннă. Çĕнĕ çуртсем нумай лартнă, улăм витнĕ пÿртсем сахалланнă. Кашни килте радио калаçать, телевизор илнĕ хăшĕсем. Анчах ял çыннисем пурте çителĕк- лĕ, тулăх пурнăçпа пурăнаççĕ теме çукрах-ха. Колхозăн тырпул тухăçĕ пысăк мар, 8-9 центнер кăна гектартан, укçа-тенкĕ тупăшĕ сахал. Ĕçленĕшĕн укçан питĕ сахал тÿлеççĕ. Ваттисем вара каллех вăрçă умĕнхи вăхăтсене аса илетчĕç: «Вăрçа пула часах ураланаймастпăр çав»,- тесе калаçатчĕç. Мĕнех, питĕ вăраха пырать çав вăрçă ахрăмĕ.
Вăхăт малаллах шăвать. Кирек мĕнле пулсан та пурнăç çĕнелсе лайăх еннелле аталанса пырать. Утмăлмĕш çулсенче ял пурнăçĕ, колхоз çултан-çул аталанса тĕрекленсе пычĕ. Патшалăх нумай пулăшнă ял халăхне аталанма. 1965 çултан пуçласа ялта колхозра ĕçлесе ватăлнисене пенси памалла турĕç. 1966 çултан вара колхозниксене кашни уйăхрах ĕçленĕшĕн укçан тÿлеме тытăннă. Эх! Мĕн тери пысăк савăнăç пулнă ку ялти колхозниксемшĕн! Нихăçан та ĕмĕтленмен те, пулассăн та туйăнман çакă! Тинех колхозра ĕçлекенсем те алăра «чĕрĕ укçа» тытса курма пуçланин савăнăçне сăмахпа каласа пама та çук. Ĕç укçийĕ малтанлăха пысăках пулман, паллах. Каярах вара колхоз экономики аталанса пынă май, çултан çулах ÿссе пычĕ.
1975 çулта Аслă Çĕнтерÿ пулнăранпа 30 çул çитнине анлăн паллă туни асрах. Çав çулта ялта вăрçăра пулнисем 118 çын пурăнатчĕ. Ун чухне вĕсем ватă çынсемех марччĕ-ха ĕнтĕ, аслăраххисем те 70 урлă çеç каçнă, колхозра та ĕçленĕ, общество пурнăçне те хастар хутшăнатчĕç. Ял Совечĕ, колхоз правленийĕ, партком вĕсене пĕрле пухса юбилей каçĕ ирттертĕмĕр. Пурне та хаклă парнесем панă, асăнмалăх сăн ÿкернĕ. Сăн ÿке- рчĕксене пысăклатса хăйсене валеçсе патăмăр. Майăн 9-мĕшĕнче вăрçăра вилнисене асăнса лартнă палăк умĕнче митинг ирттернĕ, чечек кăшăлĕ хунă, Асăну çулăмĕ çутнă. Тăван çĕршыв, Совет правительстви, парти ячĕсене асăнса хĕрÿллĕ, çулăмлă сăмахсем нумай каланăччĕ хисеплĕ ветерансем. Пурте питĕ савăннăччĕ, нихăçан та манмăпăр çакна, тенĕччĕ.
Кăçал хаяр вăрçă Аслă Çĕнтерÿпе вĕçленни 80 çул çитет. Юбилей çулĕ. Шел, вăрçăра пулнисем те вилсе пĕтрĕç, тылра ĕçлесе нушаланнисем те. Вăрçă ачисем те питĕ сахал, алăсенчи пÿрнесемпе шутласа кăлармалăх çеç тăрса юлтăмăр. Пăрахмалла та пек туйăнать текех вăрçă çинчен калаçма. Анчах юбилейлă вăхăтра хурлăхлă самантсем, йывăр вăхăтсем пушшех те ытларах аса килеççĕ çав. Çук, манма юрамасть хамăр асатте-асаннесен, атте-аннесен, тăвансен паттăрла çулĕсене.
Пирĕн килте аттене вăрçа ăсатнă чух сăпкара выртнă Валя ?Валентина Никифоровна% ялти вăтам шкултан вĕренсе тухсан, Хусанти медицина институтне вĕренсе пĕтерчĕ. Тăвай район больницинче, каярах Канашри чугун çул больницинче нумай çул ĕçлерĕ. Унăн медицинăри ĕç стажĕ шăпах 50 çул. Халĕ вăл тивĕçлĕ канура, Канашра хĕрĕпе, мăнукĕсемпе пурăнать.
Алексей ЕФИМОВ,
Енĕш Нăрваш ялĕ
