Тăвай тăрăхĕ хăйĕн юбилейне аван кăтартусемпе кĕтсе илет тесе каламалла. Хăш-пĕр енне ку статьяра тĕплĕнрех пăхса тухăпăр. 90 çул тултарнă май, тумалли ĕç-хĕл те пайтах. Вĕсемпе те кĕскен кăна паллашăпăр.
Пурлăх тата çĕр ресурсĕ
Тăвай тăрăхĕн вырăнти бюджетне налук тупăшĕсĕр пуçне те пуянлатмалли майсем пур. Вĕсенчен пĕри — округ пурлăхĕпе тата çĕрĕсемпе пĕлсе усă курни. Патшалăх тата муниципалитет пурлăхне тĕллевлĕ ĕçлеттерсе Тăвай тăрăхĕ пĕлтĕр 17,8 млн. тенкĕ тупăш тунă. Çакă виçĕмçулхинчен 21,1 процент нумайрах.
Муниципалитет пурлăхне приватизацилени кăна-ха 6,3 млн. тенкĕлĕх хыснана пуянлатнă. Ку ĕçе приватизаци программипе килĕшӳллĕн йĕркеленине те палăртас пулать.
Тупăшăн ытти пайĕ çĕр лаптăкĕсене тара пани (5,1 млн.), муниципалитет пурлăхне тара пани (385,5 пин), çĕр лаптăкĕсене сутни (1,63 млн.) çинче никĕсленет.
Муниципалитет туянăвĕсем
Тăвай муниципалитет округĕн тĕп тĕллевĕсенчен пĕри бюджет укçи-тенкипе тĕллевлĕ тата перекетлĕ усă курасси. Ку ĕçре муниципаллă саккас тытăмĕ питĕ пулăшать. Паянхи пурнăçра конкуренци мелĕпе ăнăçлă усă курнине палăртас пулать. Çапла меслетпе тавар та, ĕçсем те, çăмăллăхсем те туянаççĕ. Пĕлтĕр туянусен 75,5 проценчĕ çапла майпа пурнăçланнă.
Тăвай тăрăхĕнчи саккас тăвакансем конкуренци мелĕпе 1181 контракт тунă, вĕсен пĕтĕмĕшле хакĕ 290 млн. тенкĕ. Сăмах май, çак меслет пулăшнипе 34,2 млн. тенкĕ перекетлеме май килнĕ. Виçĕмçулхинчен ку 88 процент нумайрах.
Экономика
Пĕчĕк услам субъекчĕсене шута илмесен, Тăвай тăрăхĕнчи организацисен тавар çаврăнăшĕ 1 млрд. та 552 млн. тенкĕпе танлашнă. Ку кăтарту виçĕмçулхинчен 13,4 процент нумайрах. Ĕçлекенсен йышĕ вăтамран 15 çынпа танлашакан организацисен промышленноç производстви, тунă ĕçĕсем тата çăмăллăхĕсем 843,5 млн. тенкĕпе танлашнă. Ку 2023 çулхинчен 26 процента яхăн нумайрах.
Пĕчĕк услам шутланман организацисен суту-илӳ çаврăнăшĕ пирки те каласа хăварар. Пĕлтĕр вăл 337 млн. яхăн тенкĕпе танлашнă.
Пĕчĕк тата вăтам услам
Ку тытăм Тăвай тăрăхĕнче ăнăçлă аталанать. Пĕлтĕрхи çул вĕçне муниципалитетра пĕчĕк тата вăтам услам шутланакан 335 субъект пулнă. Ку йыша харкам хăйне ĕçпе тивĕçтерекенсене кĕртмен-ха. Округри 1668 çынна 35 пĕчĕк предприяти, 35 хресчен (фермер) хуçалăхĕ, 265 харпăр уйрăм усламçă ĕçпе тивĕçтерсе тăраççĕ.
Ку тытăмри продукци çаврăнăшĕ 2 901 млн. тенке çитсе виçĕмçулхинчен 3 процент ытла пысăкрах та пулнă. Округри пĕчĕк тата вăтам усламри шалăвăн вăтам кăтартăвĕ 27 пине яхăн тенкĕ. Вăл 7 процента яхăн ӳснĕ.
Чăваш Республикинчи Гаранти фончĕ тата Пĕчĕк-Вăтам услама тĕрев паракан агентство округри 10 субъекта 35 млн та 850 пин тенкĕлĕх пулăшу кӳнĕ. Тăвай енри 7 çын вара социаллă контракт мелĕпе 2 млн та 494 пин тенкĕлĕх услам йĕркелесе янă. 12 çынна вара хушма хуçалăх тытса пымашкăн 2 млн та 422 пин тенкĕ уйăрса панă, ку ĕçе те социаллă контракт пулăшнипех йĕркеленĕ.
Пĕчĕк услам йĕркелеме кăмăл тăвакансене вара Тăвай муниципалитет округĕ 100 пин тенкĕлĕх грант пама пăхса хунăччĕ. Конкурс витĕр тухса Олеся Семенован услам проекчĕ мала тухса пулăшу илчĕ, хута кайрĕ.
Чăваш Ен Пуçлăхĕн гранчĕ
Тăвай тăрăхне Чăваш Ен Пуçлăхĕн вырăнти агропромышленноç комплексĕн таварĕсене ытларах туса кăларма, продукцине анлăрах сарма пулăшас тĕллевпе йĕркеленĕ грант панăччĕ. Унăн калăпăшĕ 8 млн та 400 пин тенкĕпе танлашнă. Хисеппе усă курса вырăнти ял-хуçалăх юр-варне çулталăкĕпех сутма май паракан 4 суту-илӳ павильонĕ йĕркелеме май килнĕ. Унсăр пуçне Тăвайри пасар лапамне те хăтлăх кĕртнĕ, контейнерсем вырнаçтарнă, тирпейлĕх лаптăкĕ тунă, таврипех карта тытнă, çутă кĕртнĕ тата видеосăнав йĕркеленĕ.
Инвестицисем
Инвестицисен калăпăшĕ аталанăва уйрăмах пысăк витĕм кӳрет. Пĕлтĕр вĕсен калăпăшĕ 211,5 млн тенкĕпе танлашнă. Округра чаплă проектсем пурнăçа кĕнине калас пулать. Чутейре, тĕслĕхрен, сĕт тирпейлекен цех турĕç. Унăн хакĕ 20 млн тенкĕ пулчĕ, вăл 10 çынна ĕçпе тивĕçтерме кирлĕ. Грачев хуçалăхĕнче 6 миллион тенкĕлĕх тĕш-тырă склачĕ тунă, унта виçĕ çын валли ĕç вырăнĕ пур. Новиков хуçалăхĕнчи пулă фермипе тирпейлемелли цех хакĕ 25 млн тенкĕ. Унта та виçĕ ĕç вырăнĕ пулма кирлĕ. Грачев хуçалăхĕнче комбикорм цехĕ, Илларионов хуçалăхĕнче сĕт тирпейлекен цех тăваççĕ, сыр-чăкăтпа сĕт-çу юр-варĕн производствине йĕркелеççĕ. Асăннă хуçалăхрах 440 ĕнелĕх ферма хăпарать. Çак проектсем 18 çынна ĕçпе тивĕçтерме пултарĕç.
2025-2026-мĕш çулсенче 286 миллион тенкĕлĕх тепĕр икĕ пысăк проект та пурнăçлама палăртнă-ха. «Фирма Акконд-агро» пĕрлешӳ 480 тына вырнаçтаракан вите çĕклĕ, кунта 4 ĕç вырăнĕ пуласси паллă. Çавăн пекех «Аккондмолоко» пĕрлешӳре пурлх склачĕ тăвĕç. Ку тепĕр 2 ĕç вырăнĕ.
Çĕрпе тивĕçтересси
Шута илнĕ çемьесен 83,5 процентне çĕрпе тӳлевсĕр тивĕçтерсе ĕлкĕрнĕ ĕнтĕ. Пĕлтĕр 21 нумай ачаллă çемьене çĕр илмелли черете тăратнă, вĕсенчен 11 кил-йыша уйăрса парса та ĕлкĕрнĕ. Икĕ çемье çĕр вырăнне укçан 250-шар пин тенкĕ илнĕ. Паянхи куна кадастрта нумай ачаллă кил-йышсем валли 8 çĕр лаптăкĕ пăхса хунă.
Ятарлă çар операцине хутшăнакансене те çĕр лаптăкĕсемпе тивĕçтерес ĕç малалла пырать. Пĕлтĕр 9 паттăра шута илнĕ, вĕсенчен 6-шне çĕр парса та ĕлкĕрнĕ.
Çул-йĕр
Округри çулсене йĕркене кĕртмешкĕн пĕлтĕр кăна 51,8 млн тенкĕ укçа уйăрса панă. Вырăнти пĕлтерĕшлĕ 1,8 çухрăм çула юсанă (Ямпулатра, Чутейре). Ялсем хушшинчи асфальт мар 3 çухрăм çула йĕркене кĕртнĕ.
Кăçал та тумалли ĕçĕ пайтах-ха. Ку тĕлĕшпе хальхинче те 51,8 млн тенкĕ пăхса хунă. Кăçал «Энĕш»-«Октябрь», «Тăвай-Аслă Кайпăç»-«Вăтаяль», «Тăвай-Чутей-Аслă Кайпăç»-«Çĕнĕ Ишпуç» çулсен лаптăкĕсене йĕркене кĕртме палăртнă. Çавăн пекех ялсем хушшинчи 4 çухрăма яхăн асфальт мар çула та тирпейлĕç. Унсăр пуçне Тăвайри Ленин проспектĕнчи 54-мĕш çурт картишне юсаса çĕнетĕç.
Хăтлă хула таврашĕ
Пĕлтĕр Тăвайри Ленин палăкĕ çумĕнчи тавралăха тирпей-илем кĕртнĕ. Ку тĕлĕшпе 6,47 млн тенкĕ тăкакланине калас пулать. Кăçал вара улшăнусем Тăвайри кивĕ шкул патĕнчи Зоя Космодемьянская палăкĕ çумĕнчи хутлăха пырса тивĕç.
Çурт-йĕр
Пĕлтĕр Тăвай тăрăхĕнче 4 663 тăваткăл метр пурăнмалли çурт-йĕр хута янă. Çакă палăртнинчен нумайрах. Виçĕмçулхинчен вара 26,1 процент нумайрах.
Ялсенче пурăнакан 4 çынна çурт-йĕр туянма е хăпартма 4,5 млн тенкĕлĕх социаллă пулăшу кӳнĕ. Округри 9 çамрăк çемьене 7 млн яхăн тенкĕлĕх социаллă тӳлевпе тивĕçтернĕ. Ку хисеппе усă курса пурăнмалли çурт-йĕр туянма та, хăпартма та пулать.
Тăлăх ачасене пурăнмалли çурт-йĕрпе тивĕçтерес ĕç те малаллах пырать-ха. Пĕлтĕр округри 6 ачана киллĕ тунă. Ку тĕлĕшпе 16,8 млн тенкĕ уйăрнă.
Пилĕк е ытларах ачаллă 3 çемьене 15,3 млн тенкĕлĕх çурт-йĕр туянса панă.
Социаллă ĕç кăçал та аванах пурнăçланĕ-ха. Тĕллевсемпе килĕшӳллĕн, округра 4 пин тăваткăл метр пурăнмалли çурт-йĕр хута кайĕ. 4 çамрăк çемьене, 4 тăлăх ачана, пилĕк е ытларах ачаллă икĕ çемьене, ялта пурăнакан 1 çынна çурт-йĕрлĕ пулма пулăшĕç.
Пуçару проекчĕсем
Пĕлтĕр Тăвай тăрăхĕн çыннисем 102,7 тмлн тенкĕлĕх 115 проект пурнăçланă. Суйлавне виçĕмçул ирттернĕччĕ, никам та тĕллевĕнчен пăрăнман, çавăнпа палăртнине пурнăçлама тӳрĕ килнĕ те. Ял хутлăхĕсем тăрăх пăхас пулсан, Элпуç 8, Йăнтăрчă 9, Мучар 8, Пуянкасси 8, Тăрмăш 24, Тĕмер 11, Чутей 5, Тушкил 9, Тăвай 28, Енĕш Нăрваш 5 проект пурнăçа кĕртнĕ. Кăçал вара 89 проект пурнăçлĕç Тăвай ен çыннисем.
Сывлăх сыхлавĕ
Сывлăха сыхлас ĕç тытăмĕ Тăвай тăрăхĕнче хăйĕн тĕллевне аванах пурнăçлать. Тăрмăшра тухтăр амбулаторийĕ, Кармалта фельдшерпа акушер пункчĕ уçăлчĕç. Ку тĕлĕшпе «Сывлăх сыхлавĕ» наци проекчĕ вырăнлă пулчĕ. Çавăн пекех стационарти тата поликлиникăри икĕ лифта ылмаштарнă, вĕсен шахтисене юсаса çĕнетнĕ. Ку тĕлĕшпе 8 миллион ытла тенкĕ укçа уйăрнă.
Кăçал поликлиника çуртне тĕпрен юсаса çĕнтĕç. Улшăнусем Енĕш Нăрвашри тухтăр амбулаторине те çитĕç-ха. Çавăн пекех гараж çуртне те юсама палăртнă. Ку тĕлĕшпе 18 млн тенкĕ укçа пăхса хунă.
Республика кунĕ
Пĕлтĕр Тăвай ен пысăк чыса тивĕçрĕ — пирĕн патра Республика кунĕ кĕрлесе иртрĕ. Вунă çулта пĕрре йышăнма пуçларăмăр эпир ку уява. Çавна май, Республика Пуçлăхĕ уяв тĕлне тирпей-илем кĕртмешкĕн 10 млн тенкĕлĕх грант уйăрса панă пирĕн округа. Унпа усă курса Чапаев урамĕнчи стадиона хăтлăх кĕртнĕ, Тăвайри Октябрь тата Ленин урамĕсене илемлетнĕ, Ленин палăкĕ çумĕнчи лаптăка майлаштарнă, ЗАГС лапамне тирпейленĕ, Тăвайне пырса кĕнĕ çĕрти стелăна ылмаштарнă.
Вĕрентӳ
Тăвай тăрăхĕнче 9 шкул, 4 ача сачĕ, хушма пĕлӳ паракан 3 учреждени ĕçлеççĕ. Шкулсем çумĕнче те пĕчĕккисем валли ятарлă ушкăнсем пур. Округра ача сачĕсенче черетсем çук, 329 ача çӳресех тăрать. Тăрăхри 9 шкулта 1 191 ача пĕлӳ илет.
Шкул ачисем тĕрлĕ шайри олимпиадăсенчен пысăк çитĕнӳсем тăваççĕ. Шкул ачисен Пĕтĕм Раççейри олимпиадин Республикăри тапхăрĕнче Тăвай ачисем 7 хутчен мала тухнă. Тушкилти Дмитрий Селиванов, Тăвайри София Козлова технологи предмечĕпе малтисен ретĕнче. Тăвай шкулĕнчи Виктория Автономова вара вырăс чĕлхипе тата экологипе çĕнтерӳçĕ, биологипе, химипе тата географипе призер пулса таврăннă. Экологипе тата вырăс чĕлхипе Виктория Раççей шайĕнчи олимпиадăсенчен те малти вырăнсемпе таврăннă.
Вăтам ĕç укçи пирки калас пулсан, пĕлтĕр учительсен вăтам шалăвĕ 48 пин те 575 тенкĕпе танлашнă. Ача сачĕсенчи воспитательсен вăл 41 пин те 515 тенкĕ, хушма пĕлӳ паракан педагогсен 46 пин те 325 тенкĕ.
Пĕлтĕр пĕтĕм вĕренӳ учрежденийĕнче юсав ĕçĕсем пурнăçланă. Çĕнĕ Пуянкасси шкулĕнче хутса ăшăтмалли тытăма çĕнетнĕ. Мучар шкулне çĕнĕ автобус килнĕ. Тăвай шкулне интерактивлă тата компьютер хатĕрĕсем килнине палăртмалла.
Культура
Тăвай тăрăхĕнче Клубсен пĕрлештернĕ тытăмĕ тата Вулавăшсен пĕрлештернĕ тытăмĕ ĕçлеççĕ. Вĕсем округри 25 культура çуртне, 18 библиотекăна тата 3 музея тимлесе тăраççĕ. Ку тытăма аталантармашкăн пĕлтĕр 78 млн ытла тенкĕ уйăрнă.
Тĕмерти культура çуртне тĕпрен юсаса çĕнетнĕ. Тăвайри халăх таврапĕлӳ музейĕ валли хатĕрсем, сĕтел-пукан туяннă, экспозицие çĕнетнĕ. Кушкăри клуба йĕркене кĕртнĕ, ĕçсем малалла та пыраççĕ-ха.
Енĕш Нăрвашра В. К. Кузьмина ячĕллĕ музей кĕтесĕ йĕркелеме палăртнă, ку тĕлĕшпе 600 пин тенкĕ пăхса та хунă-ха ĕнтĕ.
Тăвайри тĕп вулавăш финанс пĕлĕвĕн библиотеки пулса тăчĕ. Хăйĕн форматне ылмаштарнисĕр пуçне, кĕнекесен шучĕ 2,5 экземпляр нумайланчĕ. Вулавăш валли ноутбуксемпе компьютерсем, минитипографи, интерактивлă панель, сĕтел, киоск, сентресем, сĕтел-пукан туяннă. Халĕ кирек кам та Тăвай вулавăшĕнче финанс пĕлĕвĕ илме пултарать. Хăйне сыхлама та, çĕнĕлĕхсемпе паллашса тăма та пĕтĕм май пур.
Ял-сала
Тĕпрен илес пулсан, паянхи кун округри пурнăç шайне çирĕппĕнех пахалăхлă теме пулать. Организацисенчи вăтам ĕç шалăвĕ пĕлтĕр 43 пин тенкĕ ытла пулчĕ. Ĕçсĕрлĕх кăтартăвĕсем те пĕчĕк - 0,6 процент. Кăçалхи çулталăк пуçламăшĕ тĕлне хăйсем ĕçсĕрри пирки 39 çын анчах пĕлтернĕ. Сăмах май, пĕлтĕр 111 çынна шанчăклă ĕç вырăнĕпе, 388 çынна вара вăхăтлăх ĕçпе тивĕçтернĕ.
Общество ĕçне пурнăçлама 54 çынна янă. Вĕренӳрен пушă вăхăтра вара округри 352 çул çитмен çамрăк ĕçлеме кăмăл тунă, пурне те ĕçпе тивĕçтернĕ. Ĕç тупайман 11 çынна вăхăтлăх ĕç вырăнĕ тупса панă. 18 çынна вара професси пĕлĕвĕ илме янă. 9 çынна ытти региона ĕçе вырнаçма пулăшнă.
Пĕлтĕр пурнăçăн вăтам тăршшĕ ылмашманпа пĕрех. Хĕрарăмсен вăл 78 çул, арçынсен 67 çул.
